Nagroda Literacka Nike - co to jest i kto został nią nagrodzony?

Nagroda Literacka Nike to jedno z najbardziej prestiżowych wyróżnień we współczesnej literaturze polskiej, przyznawane od roku 1997. W powszechnej świadomości przyjęło się nawet by uznawać, że to właśnie laureaci tej nagrody stanowią zarówno fundament, jak i budulec nowoczesnej, polskiej literatury. Niemniej, nagroda Nike niejednokrotnie spotykała się z krytyką wielu środowisk, komentatorów i czytelników - kontrowersje budziły nie tylko wybory kapituły, ale i sam tryb przeprowadzania konkursu.

Czym dokładnie jest Nagroda Literacka Nike? Komu przypadła w udziale Nagroda Nike 2024 i kto stawał do walki o nią? Kto był laureatem nagrody na przestrzeni lat? Jakie kontrowersje krążą wokół tej nagrody? Na te i inne pytania odpowiadamy w niniejszym materiale.

Nagroda Literacka Nike - co to jest? Podstawowe informacje

Nagroda Literacka Nike to coroczne wyróżnienie przyznawane od 1997 roku za najlepszą książkę napisaną po polsku i wydaną w poprzednim roku. Ustanowiona została z inicjatywy Fundacji Agora i Gazety Wyborczej, a jej celem miało być nie tylko promowanie literatury, ale i kształtowanie debaty o tym, czym ta literatura właściwie jest. Z czasem Nike stała się czymś więcej niż tylko nagrodą - stała się rodzajem deklaracji ideowej, wskazującej kierunek, w którym zmierza współczesna proza, poezja, reportaż, a także eseistyka.

Do konkursu można zgłaszać książki reprezentujące różne gatunki literackie - zarówno powieści, tomy poetyckie, jak i formy niefikcjonalne. To szerokie ujęcie umożliwia porównywanie twórczości bardzo odmiennych stylistycznie autorów - i jednocześnie otwiera pole do niekończących się sporów o to, co "lepsze" i bardziej godne nagrody. Ostateczny wybór należy do jury, które zmienia się co kilka lat i składa się z krytyków, pisarzy, tłumaczy, eseistów. W ostatnich latach jego skład budził jednak kontrowersje równie często, co same werdykty.

Zwycięzca otrzymuje 100 tysięcy złotych i statuetkę Nike - uskrzydloną kobietę, zaprojektowaną przez Gustawa Zemłę i nawiązującą do antycznej bogini triumfu. Warto jednak zaznaczyć, że zwycięstwo w konkursie nie każdemu laureatowi przynosi medialną rozpoznawalność czy spektakularny sukces komercyjny. 

Nagroda Literacka Nike 2024 - kto zwyciężył?

W 2024 roku Nagrodę Literacką Nike otrzymała Urszula Kozioł, za tom poetycki "Raptularz" , wydany przez Państwowy Instytut Wydawniczy. Decyzja jury w zasadzie nikogo nie zaskoczyła - raczej potwierdziła pewien trend, w którym nagradzane są pozycje wycofane, spokojne, zanurzone w refleksji tak głębokiej, że niemal niewidocznej. Kozioł nie stara się już niczego tłumaczyć - obserwuje świat z dystansu, a wiersze traktuje bardziej jak notatki z oddalenia aniżeli próby nawiązania rozmowy z czytelnikiem. Można uznać, że to literatura do kontemplacji - albo po prostu taka, która nie szuka kontaktu nazbyt nachalnie.

Przewodniczącym jury był Krzysztof Siwczyk, który, opisując "Raptularz" , mówił o "napięciu egzystencjalnym rozsadzającym wersy". To uzasadnienie miało rangę deklaracji - że w tym roku nagradza się językowe wyciszenie i humanistyczną obserwację.

Kto jeszcze walczył o Nike 2024?

W gronie finalistów Nagrody Literackiej Nike 2024 znaleźli się autorzy reprezentujący różnorodne gatunki i style literackie. Obok laureatki, Urszuli Kozioł, do finału zakwalifikowali się:

• Marzanna B. Kielar z tomem poetyckim "Wilki", wydanym przez Wydawnictwo Znak;
  
  

• Małgorzata Lebda z powieścią "Łakome", również od Wydawnictwa Znak;
  
  

• Cezary Łazarewicz z reportażem "Na Szewskiej. Sprawa Stanisława Pyjasa", opublikowanym przez Wydawnictwo Czytelnik;
  
  

• Piotr Paziński z esejem "Przebierańcy w nicości", wydanym przez Wydawnictwo Nisza;
  
  

• Andrzej Sosnowski z prozą "Elementaże (1&2)", opublikowaną przez Fundację na rzecz Kultury i Edukacji im. Tymoteusza Karpowicza;
  
  

• Michał Witkowski z autobiografią "Wiara. Autobiografia", wydaną przez Znak Literanova.
  
  

I choć nominacji było wiele, to w trakcie uroczystej gali, która odbyła się 6 października 2024 roku, zwycięzca mógł być tylko jeden - choć nie do końca, bo oprócz wręczenia nagrody głównej, wynoszącej 100 tys. złotych, przyznano również Nagrodę Nike Czytelników.

Nagroda Nike Czytelników

W 2024 roku Nagrodę Nike Czytelników zdobył Michał Witkowski za "Wiara. Autobiografia" . Po pięciu nominacjach przyszedł w końcu moment, w którym nie jury, ale publiczność postanowiła docenić jego twórczość. Książka, jak przystało na Witkowskiego, balansuje na granicy ekshibicjonizmu i prowokacji - i najwyraźniej to właśnie ten ton przemówił do czytelników. Nie pierwszy raz zresztą publiczność poszła w zupełnie innym kierunku niż kapituła. 

Na pewno trudno tu mówić tu o jednomyślności estetycznej - bo wybór Kozioł i wybór Witkowskiego dzieli właściwie wszystko. Forma, intencja czy temperament literacki. Gala rozdania nagród pokazała to w pełnej krasie - dwie wizje pisania, dwa zupełnie różne podejścia do tego, czym literatura ma być. Nagrodzony został więc nie tylko autor, ale też pewien sposób myślenia o książce - mniej o języku, bardziej o narracyjnym rozgłosie.